A to ci dopiero ptaszek!

Podejdź i przyjrzyj się obrazom Donny Tartt. Wystawa zawiera wizerunki różnobarwnych ptaków: łowczych i wędrownych (w tym imigrantów), piskląt tęskniących za matką, ciotki-papugi, złodziejskich ptaszków, nielotów obarczonych bolesnymi wspomnieniami, chłopca, który wykrakał własną śmierć, i kobiety przypominającej żółtego szczygła, uwiązanego, lecz dumnego (zob. Szczygieł Carela Fabritiusa).

Dziesiątego kwietnia Theo wraz z matką wchodzi do muzeum, by przeczekać deszcz. (Odtwarzając tamten dzień, wypatruje znaków zapowiadających katastrofę, barokowego vanitas widocznego u holenderskich mistrzów). Wtem salą wstrząsa eksplozja; matka ginie, uderzona w głowę, podczas gdy Theo chwyta jej ulubiony obraz i wydostaje się spod gruzów.

Tartt odmalowuje różne stadia żałoby (m.in. niedowierzanie, rozpacz, odrętwienie, tęsknotę) i nerwicę pourazową. Ci, co przeżyli wybuch, wiecznie czekają, aż wydarzy się coś złego. Unikają zatłoczonych budynków. Theo, nękany wyrzutami sumienia, rozpamiętuje przeszłość: gdyby nie wezwano ich wtedy do szkoły, gdyby nie padało. Im bardziej dorośli starają się mu pomóc, tym gorzej się czuje.

Ciekawski Theo przypatruje się nieznajomym. Bohaterowie powieści – matka uwielbiana przez portierów, nieodpowiedzialny ojciec hazardzista, Xandra z przerwą między przednimi zębami, ofermowaty Andy, Kitsey, trzpiotka w płaszczu od Prady, rudowłosa Pippa o chytrym spojrzeniu, Hobie, roztargniony właściciel sklepu z antykami, i Boris, zuchwały, lekkomyślny łobuz, który czyta Dostojewskiego i przeklina w czterech językach – również fascynują.

Autorka przywołuje słynne dzieła malarskie, literackie i filmowe (zob. tytuły rozdziałów: Lekcja anatomii; Ziemia, planeta ludzi; Idiota). Okularnik Theo wygląda jak Harry Potter, trzynastoletni Andy, wytrwale uczący się rozszerzonych przedmiotów ścisłych, naśladuje Spocka, Boris natomiast przypomina Dickensowskiego Cwaniaka.

Ten, kto ceni domy mające duszę, zachwyci się opisywanymi miejscami: apartamentem Barbourów na Park Avenue, ułatwiającym ucieczkę przed zatroskanymi spojrzeniami, przestronną, acz pustą sypialnią w Las Vegas i warsztatem Hobiego, grotą skarbów wypełnioną meblami podobnymi do żywych stworzeń (albo żywymi stworzeniami zaklętymi w krzesła z kozimi raciczkami).

Nawet najdrobniejsze rzeczy coś znaczą, zauważa matka głównego bohatera. Nic więc dziwnego, że Tartt dba o szczegóły. Nieumyta filiżanka, plakat wiszący nad łóżkiem Pippy, zepsuty zegar, pierścień Welty'ego, wystrzępione sznurowadła i kolczyki – mimo pozornej bezcelowości – współtworzą niepowtarzalną kompozycję.

Przedmioty, ożywione (dzięki renowacji i troskliwej opiece) czy nie, ulegają zniszczeniu, dzieła sztuki są nieśmiertelne. Obcowanie z nimi uszlachetnia. Zamieszkawszy w pomieszczeniu przywodzącym na myśl celę, Theo obserwuje uwięzionego ptaszka. Zauroczenie wkrótce nabiera znamion obsesji.

Rozważając alternatywne wersje przyszłości, Theo zmaga się z nałogiem. Boris kradnie jedzenie i przybory szkolne. Wspólnie zażywają narkotyki, a wieczorami leżą w brudnej pościeli. Ich ojcowie też nie świecą przykładem: nadużywają alkoholu, oszukują.

Szczygieł opowiada o przedziwnych zrządzeniach losu. Tytułowy obraz przetrwał eksplozję prochowni (Delft, 1654), by kilkaset lat później doczekać się innego wybuchu. Przyjaciele spotykają się po długotrwałej rozłące. Taksówkarz okazuje się magikiem. Historie te nie mają morału ani rozwiązania. Istnieją tylko pomyłki i niewiadome, parszywy pech i dobro wkradające się kuchennymi drzwiami.

Donna Tartt, Szczygieł, s. 844, Znak, Kraków 2015