Każda powieść jest kryminałem

Kto zabił? Nie lokaj, bo to niedozwolone (służący, pisze S. S. Van Dine w 1928 roku, nie może być winowajcą), i nie zazdrosny mąż, bo to zbyt banalne. Pasierbice się nie mszczą, wzgardzone żony odchodzą. Więc kto: kochanka? Współpracownik? Nikt przecież nie umiera przypadkiem! (Klasyczna powieść kryminalna nie uwzględnia przypadków; wszystkie informacje pojawiają się w określonym celu, a działania detektywa, choć dezorientują, okazują się przemyślane). Gdzie trup, tam i zabójca.

Wysłuchawszy Margaret Atwood (Morderstwo w ciemności), przyjmijmy, że mordercą jest pisarz, detektywem czytelnik, ofiarą zaś książka (drugi wariant: sędzia śledczy H – jak Holmes? – pada ofiarą bycia śledczym, zob. Zbrodnia z premedytacją).

Morderstwo stanowi zabawę. Uczestnicy losują karteczki, gaszą światło i odgrywają wyznaczone role: detektyw przesłuchuje podejrzanych, morderca się ukrywa. Młodzieńcze figle stopniowo przybierają formę intelektualnego pojedynku. Dorośli przekraczają granice – narratorka przytacza anegdotę o poecie, który się zapomniał i naprawdę kogoś zaatakował.

Atwood wykorzystuje model powieści kryminalnej (najpierw zbrodnia, potem rekonstrukcja wcześniejszych wydarzeń). Analizując rozmaite poszlaki, detektyw odkrywa prawdę. Odbiorca również prowadzi śledztwo. (Trzeci wariant: rozczarowana czytelniczka zostaje morderczynią; skoro bohaterowie się nie zabijają, C., opisana przez Olgę Tokarczuk w Otwórz oczy, już nie żyjesz, postanawia ich wyręczyć).

Genialny detektyw widzi wszystko, czytelnik dostrzega tyle, ile narrator. Lektura jednak sprawia nam przyjemność. Zastanawiamy się, co nastąpi(ło), i wcale się nie złościmy, wpadłszy w sidła zastawione przez autora. Chcemy, by zakończenie zdumiewało.

Kryminał, twierdzi Roger Caillois, przypomina łamigłówkę. Wymaga aktywności odbiorczej (m.in. logicznego myślenia). Jeśli pisarz nie postępuje uczciwie (ukrywa istotne informacje albo przedstawia sprawcę spoza kręgu podejrzanych), doznajemy zawodu.

Zeznania świadków niczego nie ułatwiają. Jeden wspomina dłoń zaciskającą się na gardle, drugi – nóż wystający z kieszeni. Nie wolno ufać słowom: sąsiedzi rozpowszechniają plotki i przemilczają własne słabości, morderca kłamie, autor oszukuje.

Zacierają się granice między rzeczywistością a fikcją. Napastnik trzyma rewolwer z perłową rękojeścią, niedbale pali papierosa. Zaraz rozpocznie się widowisko. Nowi (od)twórcy powtórzą znane kwestie, książka będzie scenografią.

Miejsce akcji: piwnica (gdzie zamknięto najskrytsze myśli i marzenia). Grają tam dzieci, pozbawione nadzoru rodzicielskiego. Chłopcy ścigają dziewczynki, dziewczynki krzyczą. Dorósłszy, nie bawią się tak dobrze. Reguły się zmieniają. Zagadki są coraz trudniejsze, konsekwencje podejmowanych działań – nieprzewidywalne.

Nóż czy rewolwer, pokój czy ulica, nie wiadomo. Nie otrzymujemy żadnych szczegółów dotyczących morderstwa. Fikcja odzwierciedla proces tworzenia, nie rzeczywistość. Pisarz, niczym przestępca układający plan kolejnego napadu, ostrożnie dobiera słowa. Wzdycha, zanim się zdecyduje. Wy- i dookreśla.

Śmiertelnie poważna zbrodnia łączy się z beztroską zabawą (zauważmy, że tytuły powieści kryminalnych często nawiązują do dziecięcych wyliczanek, zob. Ene, due, śmierć lub Entliczek pentliczek), ograniczony repertuar z nieograniczoną interpretacją. Każdy czytelnik naśladuje detektywa, to i każda powieść jest kryminałem.

Margaret Atwood, Morderstwo w ciemności (opowiadanie)