Cudzoziemiec w bibliotece

Z kidetijskiego elementarza: we wszystkich znanych językach świata vallon (czyli 'komnata słów') oznacza książkę. Mianem jut określa się zewnętrzną duszę (np. figurkę o szponiastych stopach); kto jej nie posiada, zostaje hotunem, napiętnowanym wyrzutkiem. Avneanyi jest mistykiem, świętym opętanym przez anioły, tchavi zaś nauczycielem samotnikiem.

Vallon to jut, twierdzi niepiśmienna Jissavet z Kiem.

Jevick, syn bogatego kupca, jedzie na targi przyprawowe w Bainie. Nie potrzebuje tłumacza, mówi bowiem po olondryjsku (ojciec o to zadbał: sprowadził mu nauczyciela). Choć wcześniej nie podróżował, nie słucha rad ani ostrzeżeń. Odkrywa sekrety miasta i – jak wszyscy ciekawscy młodzieńcy – wpada w tarapaty.

Olondria stoi u progu wojny. Wystarczy jedna skarga, by żołnierze zabrali podejrzanych (największą zbrodnię stanowi udawanie świętego). Król popiera kapłana Kamienia, głoszącego, że anioły są halucynacjami, i potępiającego rozpustę, a książę – kapłankę Avalei, miłującą luksusy i istoty nadprzyrodzone. (Ocalając świat dla tych, którzy nie umieją czytać, wyznawcy Avalei wkrótce podpalą biblioteki). Wtedy właśnie pojawia się Jevick, cudzoziemiec nawiedzany przez ducha.

Barwne opisy przenoszą czytelników do niezwykłych miejscowości (np. Bainu, najwspanialszego spośród olondryjskich miast) i krain (np. dzikiej, złowrogiej Kestenyi), do Tyomu, skąd pochodzi Jevick, i Kiem, gdzie ludzie cieszą się z cudzego nieszczęścia (tylko nieszczęść mają oni, biedacy bez jut, pod dostatkiem).

Samatar przedstawia wierzenia i zwyczaje mieszkańców (uroczystości, np. Święto Ptaków, kiedy to śpiewający mężczyźni biegną, trzymając się za ręce i porywając – niczym fala albo wygłodniały smok – ulicznych gapiów), ich rozrywki (np. omi, ulubioną grę olondryjskiej arystokracji) i obawy (wyspiarze unikają chorych na kyitnę).

Jissavet, duch niepiśmiennej dziewczyny, śpiewa o krnąbrnych dzieciach hotunów, o swoich włosach, dwóch warkoczach, których nie ścięła, mimo że ujawniały jej chorobę (kyitna objawia się rudością), o tym, jak się żyje w chatce otoczonej amuletami i pragnie szalonych, niezapomnianych przygód, a wreszcie umiera po drugiej – wyśnionej – stronie morza.

Nie brakuje u Samatar interesujących bohaterów. Oprócz zuchwałej Jissavet można wymienić np. ojca Jevicka, przebiegłego właściciela ziemskiego, i pucołowatą Kiavet, jego drugą żonę, łagodnego, wiecznie uśmiechniętego Joma, kapłanów: pół polityków, pół szaleńców, nauczyciela Lunrego, skrytego niby krab i zachłannego niby wilk, Tialon prowadzącą pustelniczy tryb życia, matkę Jissavet, pozbawioną dwóch palców, lecz nie zalotników, oraz Mirosa, szlachcica uciekającego przed kłopotami.

Są wśród nich nie tylko cudzoziemcy (Lunre w Tyomie, Jevick w Olondrii), uwięzieni w dolinach obcych kwiatów, ale i osoby napiętnowane ze względu na chorobę (Jissavet, Jom), ubóstwo (rodziny hotunów) czy przekonania religijne (Kiavet). Ich historie, choć bywają wstrząsające (ojciec próbuje wyleczyć Joma groźbami i biciem), przybierają niekiedy weselszy obrót (Lunre, początkowo skrępowany wyspiarskimi tradycjami, zdobywa sympatię Kiavet).

Głodna wiedzy Jissavet nie rozumie, czemu jej matka zadowala się ryżem i mlekiem kokosowym, czemu nie podróżuje, nie zadaje pytań. Tialon ulega głosom nawołującym z welinu – litery śpiewają nie gorzej niż tyomska harfa. A skoro czytanie i pisanie przypomina magię, Lunre uczy Jevicka czarów. Odrzuciwszy klasyków, wybiera niekonwencjonalne teksty; krytykuje tradycyjną edukację bogatych Olondryjczyków (jazdę konną, kaligrafię).

Co bohater, to bajarz. Wieczorami, gdy rodzice powtarzają dzieciom stare opowieści, kolejny raz ożywają Tche powstały z ulewy i Kyomi stworzona przez słonia. Niewykształcona babcia odtwarza perypetie dziewczyny zdolnej doprowadzić kraj do upadku. Otwierając usta, Auram, utalentowany krasomówca, staje się herosami i tragicznymi kochankami.

W Olondrii oddycha się słowami. Powieści, spisane tysiąc lat temu, rozbudzają chłopięce marzenia. Pozwalają spacerować ulicami nienazwanych miast lub walczyć u boku buntowników. Książek nie wolno lekceważyć. Jevick, wnikliwy czytelnik, zna tę bezradność, kiedy pokocha się postać, tak żywą, aż zapomina się, że jest zmyślona, i tę ciszę po skończeniu lektury, jak gdyby nastąpił właśnie koniec świata.

Sofia Samatar, Cudzoziemiec w Olondrii, s. 336, MAG, Warszawa 2014