Kartograf napisał sonet

Atlas zawiera utwory poetyckie: góra stanowi hymn, wyschnięte jezioro przypomina tren. A wyspa jest sonetem. Składa się z dwóch plaż kamienistych i dwóch zmyślonych. Im mniejsza, tym piękniejsza; niecałe trzy kilometry kwadratowe skrywają miliony tajemnic. Opowieści roz- i oczarowanych podróżników się rymują; historie, które wydają się zbyt dramatyczne, by je wystawić na scenie, i zbyt teatralne, by w nie uwierzyć, nikogo tutaj nie dziwią.

Wyspy skarbów

Naczytawszy się Stevensona, marzymy o niezwykłych przygodach. Jedni, zaślepieni chciwością, porzucają rodzinę i podążają za niejasnymi wskazówkami, inni natomiast zadowalają się obietnicą. August Gissler nie zdobywa złota zrabowanego przez rozbójników, ale nie żałuje podjętych wysiłków. Przyjemniej się szuka skarbu, niż go znajduje.

Badacze zachwycają się bogactwem przyrody: nurzykiem polarnym (Wyspa Niedźwiedzia), kolonią żółtych mrówek (Wyspa Bożego Narodzenia; królowe mrówek – śladami ludzkich władczyń – atakują czerwone kraby i budują imperium), wymarłą krową morską (Wyspa Świętego Jerzego).

Doktor Friedrich Ritter i nauczycielka Dore Strauch, okrzyknięci Adamem i Ewą, zamieszkują Floreanę. Nie tylko oni, rozczarowani cywilizacją wielkomiejską, rozpoczynają nowe życie na końcu świata. Utopiści zmierzają ku nieznanym archipelagom, wierzą bowiem, że rozkwitnie tam społeczeństwo idealne (wspólnota komunistyczna albo republika).

Wyspy potworów

W zamkniętych laboratoriach przeprowadza się eksperymenty (zob. Wyspa doktora Moreau, H. G. Wells). Szaleni naukowcy pozostaną bezkarni, dopóki nie pojawią się przybysze z zewnątrz. Zanim to jednak nastąpi, zdeformowane stwory opanują wybrzeże.

Ludzie pozbawieni norm i ograniczeń dopuszczają się potwornych czynów. Victoriano Alvarez, samozwańczy władca, zabija kolejne metresy (Wyspa Clippertona). Eloise Wagner de Bousquet obwołuje się cesarzową, po czym tyranizuje sąsiadów (Floreana). Mężczyźni, potomkowie zbuntowanych marynarzy, gwałcą dziewczynki (Pitcairn, zob. Jutro przypłynie królowa, Maciej Wasielewski).

Wyspa bywa więzieniem: zarówno fikcyjnym (Azkaban), jak i rzeczywistym (Wyspa Świętej Heleny, gdzie umiera Napoleon Bonaparte). Straszliwe monstra strzegą zatoki, ocean zagłusza myśli o powrocie do domu. Stąd nie da się uciec.

Wyspy samotności

Pechowym rozbitkom dokucza samotność. Ben Gunn (Wyspa skarbów, R. L. Stevenson) i Alexander Selkirk (wyspa, na której spędził ponad cztery lata, nosi dziś imię Robinsona Crusoe, jego literackiego odpowiednika) byliby weselsi, gdyby mieli towarzysza.

Takuu tonie. Nie wiadomo, kiedy zniknie: może za tydzień, może za rok. Europejczycy, zachwyceni Atlantydą, nie interesują się tak cichą zagładą, tubylcy zaś w nią nie wierzą i nie opuszczają ojczyzny. Miejsca odosobnione umierają niepostrzeżenie.

Wyspy tajemnic

Żeglarze dostrzegają najpierw resztki wraków. Potem grób. Co tu się stało? Skały szczerzą twarde, ostre zęby, jakby bawiła je ludzka ciekawość; tej tajemnicy nikt nie odkryje. Wyspa (Roke? Avalon? Nibylandia istniejąca poza czasem?) znika we mgle, unikając wścibskich spojrzeń. Nie lubi obcych.

Nazwy (np. rzeka Styx) rozwiewają wątpliwości – to przestrzeń mityczna, gdzie pieśni się urzeczywistniają, a codzienność nabiera cech lirycznych. Całe rodziny nie widzą kolorów (Pingelap). Marc Liblin poślubia kobietę posługującą się językiem znanym mu ze snu (Rapa Iti). Noworodki nie przeżywają ośmiodniowej choroby (St Kilda).

*

Tęsknimy za odległą krainą, dziką i niezbadaną, lecz własną. Rzeczywistość, niestety, rozczarowuje. Nielegalne laboratorium zastąpiono stacją obserwacyjną, zagadkową mapę – ulotką zawierającą cechy i umiejętności, których wymaga się od przyszłych pracowników (m.in. sprawność fizyczna, wyrywanie chwastów). Wyspy marzeń są nieosiągalne.

Judith Schalansky, Atlas wysp odległych, s. 144, Dwie Siostry, Warszawa 2013