Gdy autorki nie ma, czytelniczki harcują

Oto cztery niedokończone opowieści. Aleksander Ashworth, bezwstydnik, który – zdaniem sąsiadów – powinien zawisnąć, prowadzi kampanię wyborczą. Dziedziczka ogromnej fortuny, faworyzowana przez nauczycielkę i nielubiana przez rówieśniczki, okazuje się ubogą oszustką. Nowożeńcy, Sarah i John Moore, przyjmują u siebie pannę Wynne oraz przyrodniego brata Johna. Nieznajoma pociesza wychłostanego chłopca.

Wkrótce a) Ashworth zasiądzie w parlamencie, fałszywa dziedziczka ucieknie i ponownie odegra zaplanowaną rolę tam, gdzie o niej nie słyszeli, pani Moore nawiąże romans ze szwagrem, nieznajoma zginie, ochraniając chłopca, b) Ashworth znajdzie naśladowców, fałszywa dziedziczka – niczym Sara Crewe (Mała księżniczka) – zostanie służącą, państwo Moore wzbogacą się kosztem wyzyskiwanych robotników, nieznajoma zaopiekuje się chłopcem, c)

Wszystkie nieszczęśliwe rodziny są u Brontë podobne. Mądre, dzielne sieroty zmagające się z okrutnymi krewnymi (surową ciotką lub zapijaczonym bratem), rozpieszczone dziewczęta, co nie dostrzegają pokojówek, jeśli akurat ich nie potrzebują, dyrektorki schlebiające zamożnym uczennicom, fabrykanci pozbawieni nie tylko skrupułów, ale i uczuć do żony (prawdziwą miłością obdarzają pieniądze). Takich to bohaterów spotkacie, sięgnąwszy po tę książkę.

Scenom pełnym okrucieństwa często towarzyszą personifikacje nieuchronnego losu. Opisując krzywdę wyrządzaną dzieciom, autorka przywołuje postacie mitologiczne (np. Mojry, Tyche). Śmiech czy ból, cnota czy występek, niewzruszona bogini przędzie dalej. Przeznaczenia się nie uniknie.

Ulgę przynosi literatura. Mali chłopcy czytają Robinsona Crusoe i zapominają o głodzie. Spragnieni przygód (najlepiej morskich), kontynuują własną robinsonadę. Powieści, dodajmy, tworzą pomost między przedstawicielkami różnych stanów społecznych. Kiedy panna Ashworth przyłapuje Ellen na studiowaniu angielskiej prozy, daje służącej dzieła Scotta i Byrona.

Spośród akapitów wyłania się kolejna niedokończona historia. Narratorka przedstawia się jako kobieta niedoświadczona, nieobyta. Kronikarka, nie biografka i nie beletrystka (gdyby zmyślała, sprawiedliwiej traktowałaby protagonistkę). Pisze, aby ożywić wyobraźnię. Przytacza zasłyszane rozmowy, ujawnia tajniki swojego rzemiosła. Poucza (zapamiętaj, zastanów się, nim kogoś osądzisz) albo zaprasza (wejdź i się rozgość). Słowem, czuwa nad nami.

Pozory mylą. Mary, uważana za wyniosłą, pomaga młodszym koleżankom, wiecznie uśmiechnięta żona ukrywa zmartwienia. Portretując Ashwortha, Brontë uwzględnia sprawozdania podwładnych i wysiłki autokreacyjne. Aleksander ma wiele twarzy. Jednym wydaje się nieobliczalnym ekscentrykiem, drugim – aroganckim, rozrzutnym szubrawcem. Jeszcze inni chwalą jego zdolności muzyczne. Ile osób, tyle opinii.

Anioł, twierdzą wrażliwi parafianie; diabeł, zaprzeczają dzierżawcy. Wielbicieli Brontë nie zdziwią liczne aluzje biblijne. Ashwortha mianuje ona szatanem podróżującym w otoczeniu sług (Belzebuba, Beliala, Molocha i Mammona), oprawcę-olbrzyma Goliatem, hulakę zaś synem marnotrawnym.

Warto też przyjrzeć się kobietom. Złośnice i rozpieszczone spadkobierczynie wykraczają poza stereotypy, antagonistki (np. stronnicza nauczycielka) nie nabierają cech karykaturalnych. Piękno nie równa się małostkowości. Choć John nieustannie obraża żonę, jesteśmy dobrej myśli – Sarah stanowi dlań godną przeciwniczkę.

Ciąg dalszy nie nastąpi? Zobaczmy: Brian Herbert poszerzył uniwersum Diuny, Christopher Tolkien zredagował ojcowskie utwory. Tajemnica Edwina Drooda (kryminał bez rozwiązania) doczekała się wielu kontynuacji (również teatralnych, gdzie to widzowie wybierali mordercę). Thomas James ogłosił, że sam Dickens, zmarły przed trzema laty, nakazał mu dopisać brakujące rozdziały, Chesterton natomiast zrelacjonował proces Jaspera, głównego podejrzanego.

Dlaczego – i jak; może szkice powieściowe wymagają odmiennego podejścia – czytamy książki niedokończone? Przewracając kartki, a) wy- i domyślamy (się), współtworzymy tekst, b) naśladujemy detektywa i zbieramy dowody potwierdzające nasze teorie, c) naginamy rzeczywistość na korzyść ulubionych bohaterów. Co tam prawdopodobieństwo! Kierujemy się uczuciami, ślepi niczym przypadek. Autorki już nie ma. A gdy autorki nie ma, czytelniczki harcują.

Charlotte Brontë, Niedokończone opowieści, s. 240, Wydawnictwo MG, Warszawa 2014