on to ja, a ja to on

Schwytany i wtrącony do więzienia młody Wenecjanin marzy o powrocie do ojczyzny. Nazywa siebie lekarzem: opatruje rany, wypisuje recepty dla strażników, uzyskując w ten sposób przywileje. Wkrótce zostaje niewolnikiem wykształconego Hodży. Poznawszy osmańskiego uczonego, z przerażeniem zauważa łączące ich niezwykłe podobieństwo.

Współpraca obu mężczyzn rozpoczyna się od przygotowań zachwycającego pokazu sztucznych ogni. Następnie Hodża, zadowolony z rezultatów, żąda, by niewolnik podzielił się z nim całą swoją wiedzą. Nauki ścisłe i humanistyczne jednak okazują się niewystarczające. Uczony sadza cudzoziemca za stołem, po czym, przywiązawszy go do krzesła, nakazuje mu pisać o sobie. Lektura dziecięcych wspomnień sprawia Hodży przyjemność - niebawem zaczyna zapełniać kartki własnymi przeżyciami z młodości. Bohaterowie zatem siadają naprzeciw siebie, podobni jak dwie krople wody, i piszą jednocześnie.

Spotkanie z sobowtórem słusznie przyprawia o trwogę. Co, jeśli przejmie kontrolę nad naszym życiem, odbierze - niczym Hindbad - skarby i ukochaną? Lepiej zachować ostrożność, zastanawiając się nad tym irytującym podobieństwem. Poczekać, aż strach ustąpi miejsca zakłopotaniu, zakłopotanie zaś - zazdrości. Otrząsnąwszy się ze zdumienia, mężczyźni długo rywalizują, jeden chętnie przypisałby sobie sukcesy drugiego, ale potem - w obliczu zagrożenia, jakie wiąże się z epidemią dżumy - łączą siły. Patrząc razem w lustro, widzą w nim jedną osobę. Potrafię postrzegać świat w ten sam sposób, co ty, oznajmia Hodża, więc stałem się tobą. Rodzi się pomysł zamiany miejsc: jak potoczyłyby się ich losy, gdyby (śladami bohaterów Twaina) zamienili się ubraniami i przejęli swoje role? Niewolnik zostałby nadwornym astrologiem, pan natomiast wróciłby do ojczyzny niewolnika.

Motyw sobowtóra nieustannie powraca w powieści. Współbiesiadnicy przywołują barwne anegdoty o mylonych ze sobą bliźniakach i złoczyńcach podszywających się pod niewinnych. Młody sułtan często przebywa w towarzystwie uczonych, starając się odróżnić jednego od drugiego. Pewnego dnia wzywa parodystę, aby ponaśladował tę niecodzienną parę. Tego już za wiele! Odtąd Hodża przestaje przychodzić do pałacu.

Włoski niewolnik (jest przekonany, że) zna się na astronomii, fizyce, matematyce i malarstwie. Hodża podobnie: od wielu lat poświęca się nauce, a wszystkie pieniądze wydaje na książki. Zegary, układ Ptolemeusza, nurty występujące w Bosforze, budząca grozę machina wojenna - niewielu może pochwalić się tak wszechstronnymi zainteresowaniami. Bohaterowie nie grzeszą też skromnością. Niestety, nie udaje im się zrobić na władcy wrażenia swoimi projektami. Co więcej, mieszkańcy podejrzliwie spoglądają na wynalazki. Rozgoryczony Hodża pogrąża się w rozważaniach nad głupotą. Czemu ludzie są tacy głupi? Nie chcą się dowiedzieć czegoś nowego? Ale nie martwicie się, nie jest to pogardliwa opowieść o wyższości wiedzy nad jej brakiem, Biały zamek przedstawia osoby zarażone pasją do nauki.

Paszę, jak to w bajkach bywa, dręczy niecodzienna choroba, wobec której wszyscy lekarze pozostają bezradni. Ten, kto go uzdrowi, może liczyć na wdzięczność władcy. Na tym nie koniec fantastycznych motywów, narrator nie bez powodu nazywa rękopis baśnią o mrocznych sekretach umysłu. Liczba trzy pełni tutaj szczególną rolę: wynalazca dopiero za trzecim razem uzyskuje aprobatę zwierzchnika, chrześcijanina z kolei trzykrotnie namawia się do przyjęcia islamu. Ponadto, sułtan nieustannie pyta doradców, jak interpretować sny albo zachowanie zwierząt na polowaniu. 

Czy podział na Zachód i Wschód znajduje uzasadnienie w rzeczywistości? Hodżę od początku fascynuje europejska nauka. Zostaje uczniem swojego sobowtóra, pragnie bowiem odkryć tajemnice znane jedynie zachodnim mędrcom. Plany odbudowy mocarstwa za pomocą cudzoziemskich osiągnięć nie znajdują zwolenników - padyszach woli wysłuchiwać o wąsatych żabach i skrzydlatych bawołach z odległych krain niż o budowie obserwatorium, a pozostali rodacy namawiają Hodżę do rozstania z obcokrajowcem.

Spotkanie dwóch uczonych prowokuje do refleksji: czy da się dogłębnie poznać przedstawiciela odmiennej kultury, zachowując zarazem własną tożsamość? Być może życie wszystkich ludzi wygląda podobnie, pozwalając tym samym na wspomnianą zamianę miejsc. Kiedy Hodża wypytuje wieśniaków, jakie grzechy popełnili, odkrywa, że wyznania muzułmanów i chrześcijan zbytnio się nie różnią. Po co siedział tyle czasu, czekając, aż młody Włoch ujawni sekret?

Dlaczego jestem tym, kim jestem? W poszukiwaniu odpowiedzi Hodża spisuje własne kłamstwa i występki. Jednakże, samooskarżenia napawają go lękiem. To inni postępują niewłaściwie, nie on! Nagła epidemia dżumy zdaje się potwierdzać tę tezę. Hodża nie boi się zarazy - brak strachu świadczy o niewinności. Przerażony niewolnik z pewnością nagrzeszył.

Biały zamek chwilami przypomina sen, który przyśnił się jednej z postaci. Obu mężczyzn nękają niepokojące koszmary, wzbudzając w nich poczucie winy. W marzeniach sennych ciało niewolnika oddziela się od duszy i napotyka sobowtóra, a potem zawiera z nim sojusz przeciwko dawnemu właścicielowi. Innym razem matka i narzeczona, dostrzeżone na balu maskowym w Wenecji, nie rozpoznają młodzieńca, zamiast niego witając Hodżę.

Faruk Darvinoğlu, historyk z wcześniejszej powieści noblisty, znalazł rękopis Białego zamku w Gebze i, zafascynowany zapisaną w nim historią, postanowił go opublikować. Pamuk nie wskazuje jednoznacznie autora tekstu. Czy jest nim włoski niewolnik, czy osmański uczony? Może nie ma dwóch bohaterów, a całe to gadanie o sobowtórach stanowi jedynie wytwór udręczonego umysłu? Narrator, nie mogąc się pogodzić z tym, kim jest, powołał do życia niezwykłą opowieść, a na koniec w nią uwierzył.

Opowieści bowiem spełniają wiele zadań. Czasem okazują się lekarstwem na nudę. Kiedy Hodża się nudzi, postanawia coś napisać. Jednorękiemu mężczyźnie dają nadzieję: jeśli przetrwa, ocalałą ręką stworzy poemat rycerski. Narrator, pomysłowa Szeherezada i doświadczony pisarz zarazem, musi wymyślać historie, by ocalić głowę. Zasypuje sułtana oryginalnymi anegdotami o odległym kraju, nie potrafiąc już oddzielić prawdy od kłamstwa. Czemu miałby się przyznać, że życie w większości upłynęło mu na siedzeniu w czterech ścianach?

Orhan Pamuk, Biały zamek, s. 224, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009