Baśń, a jednak nie baśń

Nowy Jork, 1899. Parowce pełne imigrantów i potworów zmierzają do miasta. Wśród nich wyróżniają się dwie mityczne istoty: jedna stworzona z ziemi, druga zaś z ognia. Chawa i Ahmad. Golem i dżin.

Opowieść o golemach i dżinach

Przed wypłynięciem do Ameryki Otto Rotfeld zwraca się do starego Jehudy, by zrobił mu golema, który będzie wyglądał jak prawdziwa kobieta. Nie słuchając rad ani ostrzeżeń, mężczyzna jeszcze na statku budzi glinianą narzeczoną. A potem, nim podróż dobiega końca, umiera. Pozbawiona pana i jego rozkazów, golem czuje się niepotrzebna. Czy powinna skoczyć za Rotfeldem w morze? Zwycięża ciekawość. Przedostawszy się na ląd, kobieta z gliny włóczy się samotnie po ulicach. Przyłapana na kradzieży bułki dla głodnego chłopca, niespodziewanie zdobywa obrońcę, rabina Meyera.

Kolejne zlecenie, nic więcej. Umieszczając miedziany flakon w imadle, Arbeely nie spodziewa się, że za chwilę – niczym Aladyn – uwolni zamkniętego na prawie tysiąc lat dżina. Kto uwięził tę dumną, potężną istotę, niewidzialną dla ludzkich oczu, zdolną przywoływać wiatry i przybrać każdą postać? Młody dżin, jak się okazuje, nie słuchał przestróg starszych, mimo ryzyka zbliżał się do karawan. We snach odwiedzał beduińską dziewczynkę. Co było dalej, nie pamięta. Teraz, nie mając wyboru, przyjmuje ofertę pracy w warsztacie na Washington Street.

Te dwie niezwykłe istoty uczą się – z pomocą opiekunów (rabin, Arbeely) – życia w nowym, nieznanym społeczeństwie. Ciężko pracują (w warsztacie oraz w piekarni), aż zyskują uznanie klientów i pracodawców. Podwyżka pozwala im na przeprowadzkę, a także na odrobinę niezależności.

Co siedem nocy golem i dżin spotykają się, by razem zwiedzać miasto. Coś takiego mogło się zdarzyć tylko w baśniach. Nie dziwi zatem, że powieść Wecker, osnuta na legendach żydowskich i arabskich, zawiera motywy charakterystyczne dla wspomnianego gatunku. Opowieści pełnią niemałą rolę w życiu bohaterów: dżina fascynują historie o wojownikach, kalifach bądź wezyrach, dziewczęta uciekają w świat fantazji. Baśnie pomagają przybyszom oswoić odmienną kulturę. Skoro dawniej istniały dżiny spełniające trzy życzenia, może i Bóg jest takim dżinem, uwięzionym w niebie i wysłuchującym ludzkich próśb?

Opowieść o kobietach mądrych i pełnych nadziei 

Wątek Chawy skłania do rozważań zarówno o sługach, imigrantach, odmieńcach, jak i pozycji społecznej kobiety (która – jak zauważyła de Beauvoir – w kulturze jest uważana za Inną). Czego oczekujesz od żony?, pyta Jehuda, tworząc golema dla Rotfelda. Na co Rotfeld odpowiada: ładnej figury, posłuszeństwa, skromności. Po czym, przypomniawszy sobie młodszą siostrę, dodaje: ciekawości. No i inteligencji, bo kto by chciał przebywać z głupią kobietą. Pozostali klienci Jehudy żądają przede wszystkim wyuzdania i/lub matczynej troskliwości. 

Kobieta z gliny nie zostaje marionetką w rękach aroganckiego Pigmaliona. Wecker odrzuca tę możliwość i pozwala bohaterce podejmować własne decyzje (z początku drobne, nieprzekraczające granic wyznaczanych przez społeczeństwo). Instynkt pcha Chawę do robienia czegoś pożytecznego. Lubi szyć, sprzątać, ale to pieczenie sprawia jej największą przyjemność. Wkrótce wieść o wypiekach Chawy, biszkoptach, racuchach i piernikach, roznosi się po całej dzielnicy.

Obawy o bezpieczeństwo powstrzymują golem przed samotnymi spacerami w nocy. Nie ona jedna chciałaby swobodnie wędrować po Nowym Jorku, z dala od natrętnych spojrzeń. Zadaniem Sophii Winston, córki jednej z najbogatszych rodzin, jest wyrosnąć na dobrą partię i przedłużyć ród. Dziewczyna nie walczy z rodzicami o swoją przyszłość (i tak ustaloną, niezmienną od pokoleń), ukojenie znajduje w bibliotece, gdzie czyta o dalekich podróżach, targowiskach w Bombaju czy wykopaliskach Schliemanna. Czyta i wyobraża sobie, że to ona odkrywa zaginioną Troję.

Jak Sophię na każdym kroku upominają krewni, tak i czytelni(cz)kom nieustannie przypomina się o obowiązujących wówczas ograniczeniach. Kobietom nie wolno asystować przy operacjach ani otwarcie flirtować (odrobina przyjemności może kosztować dziewczynę życie, ostrzega rabin). Bogate panny są zdobyczą, na którą się poluje na przyjęciach. Nocne włóczęgi są ofiarami, na które się poluje w ciemnych zaułkach.

Bohaterki jednak nie tracą pogody ducha ani nadziei na spełnienie pragnień. Fadwa niecierpliwie wyczekuje kolejnej wizyty dżina. Sophia codziennie zostawia otwarte drzwi balkonowe, w razie gdyby tajemniczy ukochany powrócił. Mariam, współwłaścicielka kafeterii, przyciąga klientów dobrocią i uśmiechem. Nie odwraca się nawet od Saleha, lodziarza uważanego za szaleńca.

Opowieść o przybyszach z dalekiego kraju

Śledząc losy tytułowej pary, poznajemy życie imigrantów, ich wewnętrznie zhierarchizowane społeczności i próby odnalezienia się w nowym kraju. Przybywszy do Ameryki, ludzie szukają mieszkania, pracy, lekcji angielskiego. Michael, siostrzeniec rabina, stara się uchronić pobratymców przed najgorszym wyzyskiem. Odrzuca religię, dostrzegając w niej jedynie źródło przesądów i zniewolenia. W nowoczesnym świecie nie ma miejsca na przestarzałe poglądy. Ale wuj Michaela nie pochwala odcinania się od przeszłości. Stare prawa – poucza – stanowią źródło siły, tradycje przypominają nam, kim jesteśmy.

Mieszkańcy Nowego Jorku spoglądają na obcokrajowców z nieufnością, rabin, przekonany o szkodliwości golemów, rozważa zniszczenie podopiecznej, dżinów uczy się strachu przed ludźmi, a ludzi strachu przed dżinami. Wszystkim doskwiera samotność. Choć rozmawiają z opiekunami o wielu sprawach, Chawa i Ahmad często spotykają się z niezrozumieniem. Michael, ateista, nie cieszy się popularnością wśród sąsiadów. Arbeely to odludek, pogrążony w marzeniach. Sophia nie dzieli się z nikim wrażeniami po lekturze.

Wecker przedstawia proces kształtowania tożsamości na pograniczu kultur. Golem i dżin rozwijają swoje umiejętności, jednocześnie ukrywając prawdziwą naturę i dostosowując się do nowojorskich zasad. Rozpoczęcie następnego etapu przypieczętowuje zmiana imienia. (Imigrantów, dodajmy, niejednokrotnie pozbawia się wyboru w tej kwestii). Jehuda Szaalman staje się Josephem Schallem, golem Chawą, dżin natomiast – Ahmadem. Nowe imię wiąże się z wątpliwościami. Czy pozostało w nim coś z dawnej istoty, czy odtąd będzie już tylko rzemieślnikiem Ahmadem? Widzimy, jak bohaterowie – golem w oknie rabina, dżin w lustrze Sophii – studiują własne oblicza, narzucone im ciała.

Dawno, dawno temu żył człowiek imieniem Sulejman. Był on królem ludzi, a dżiny nienawidziły jego władzy. Tymi słowami dżin rozpoczyna baśń opowiadaną kochance. Dla niej to tylko baśń służąca odprężeniu, dla niego – prawdziwa historia. Nie wie, jak się skończy.

Helene Wecker, Golem i dżin, s. 395 (część I) i 450 (część II), Fabryka Słów, Lublin 2014