Z pamiętnika pensjonarki

W życiu Giny zachodzą niespodziewane zmiany: zgodnie z postanowieniem ojca dziewczynka jedzie na pensję w prowincjonalnym mieście. Nie będzie już wieczornych wyjść do opery ani tańców. Gina musi rozstać się z guwernantką Marchelle, ciotką Mimó, organizatorką popołudniowych spotkań towarzyskich, i z przystojnym porucznikiem, Ferim Kunczem, którego poznała właśnie u cioci. Nie wiadomo nawet, kiedy znów zobaczy tatę! Czym sobie na to zasłużyła?

Każdego czytelnika wzruszy więź łącząca Ginę i jej ojca. Chociaż nie wypowiadają tego na głos, kochają się ogromnie. Taka miłość nie wymaga słów - każde z nich wie, co akurat myśli drugie. Czemu więc generał Vitay, dotąd spełniający wszystkie prośby córki, teraz bez żadnych wyjaśnień wywraca jej życie do góry nogami? Może się zakochał i pragnie założyć nową rodzinę. Same tajemnice: mężczyzna ukrywa wyjazd przed bliskimi, nie podaje ciotce nowego adresu Giny.

Pensja biskupa Matuli znajduje się w Àrkodzie, miejscu niesamowicie oddalonym od domu głównej bohaterki. Szkoła przypomina twierdzę; do tego potężnego budynku z małymi, okratowanymi okienkami wjeżdża się przez obitą żelazem bramę. Dawniej mieścił się tutaj klasztor, nie dziwi zatem, że poszczególne klasy mają niecodzienny kształt, a sale - łukowe sklepienia. Odźwierny również wygląda, jakby został wykuty z kamienia. Uczennic, ubranych w jednakowe fartuchy i tak samo uczesanych, nie sposób rozróżnić.

Życie na pensji to nie bajka. Zaraz po przyjeździe nauczyciele opróżniają walizkę Giny i niczego nie pozwalają jej zatrzymać - ani mydła, ani ozdobnej chusteczki do nosa. Zuzanna, diakonisa pełniąca obowiązki wychowawczyni, zabiera dziewczynce nowy, srebrny łańcuszek będący prezentem pożegnalnym od ojca, pensjonarkom bowiem zabrania się noszenia biżuterii. Dzwonek obwieszcza kolejne zadania: pobudka, kąpiel, koniec kąpieli. Trzeba się spieszyć, bo dyrektor szkoły nie toleruje lenistwa. Żadnego czytania wieczorami ani słuchania radia. Chcesz się poskarżyć rodzicom? Nic z tego, stąd nie wysyła się listów pełnych utyskiwań. Nie wolno zadawać pytań, należy się dostosować. 

Matulanki jednak nie tracą pogody ducha. Śmiejąc się, szukają wybiegów, by pomimo surowego regulaminu zrealizować jeden ze swoich szalonych pomysłów. Na początku roku szkolnego odbywają się zaślubiny, kiedy to cała klasa w kolejności alfabetycznej wychodzi za mąż za przedmioty ze spisu inwentaryzacyjnego. Małżeństwo, jak wiadomo, wiąże się z obowiązkami - wylosujesz maszynę drukarską, to musisz zapoznać się z historią druku. Wieczorami uczennice rozpływają się w zachwytach nad przystojnym wychowawcą i powtarzają legendę o Abigél, posągu młodej kobiety, która zawsze pomaga potrzebującym.

Dzięki nieograniczonej wyobraźni dziecięcej powieść nabiera humoru. W piątek dziewczęta kradną historykowi wszystkie guziki, we wtorek z kolei palą ciastka od nielubianej koleżanki. Piszą wypracowania w dwóch wersjach, jedno zgodne z wymaganiami szkolnymi, a drugie prześmiewcze, na własny użytek. Wymowne spojrzenia, jakie Kalmár posyła Zuzannie, nie pozostawiają im wątpliwości: wychowawca zaleca się do diakonisy (zresztą Zuzanna tylko z pozoru jest diakonisą, w rzeczywistości to zamaskowana aktorka filmowa). Odtąd plotkują o rychłym ślubie opiekunów.

Tajemnice, choć inne niż te, które wstrząsnęły pensją pani Appleyard ze słynnej powieści Joan Lindsay, są równie pasjonujące. Znalazłszy pod materacem list od Abigél, Gina zastanawia się nad tożsamością nadzwyczajnej opiekunki. Komu nie brakuje odwagi i chęci niesienia pomocy, uprawnień pozwalających na swobodnie poruszanie się po szkole i entuzjazmu, by po tylu latach wciąż uczestniczyć w dziecięcej grze? A może to nie jedna, lecz wiele osób podejmujących się pełnić tę funkcję?

Mari Kis, uboga wychowanka, obawia się, że w wyniku nieodpowiedniego zachowania straci zniżkę. Czy słusznie? Wszyscy pamiętamy, co przytrafiło się małej Sarze Crewe, kiedy przestały wpływać pieniądze na jej edukację. Niektóre elementy wykorzystane przez Szabó powtarzają się w innych utworach przedstawiających życie na pensji. Nowe uczennice często postrzegają szkołę jako więzienie, akceptację gromady zaś - jako niemożliwą do uzyskania (tak myśli garbata Mary, bohaterka Dam z Bath). Rozpieszczone córeczki muszą poznać zasady obowiązujące w grupie rówieśniczek (np. Hesia, W świecie dziewcząt).

Śledząc losy Giny, obserwujemy mechanizmy społeczne występujące w mikroświecie, jakim jest pensja. Ta, która narazi się pozostałym dziewczętom, gorzko tego pożałuje. Wykluczona z ich grona, na zawsze pozostanie samotna. Nikt nie zaprosi jej do zabawy, ba!, nawet koło niej nie usiądzie. Choćby nocami płakała, cała klasa i tak będzie udawać pogrążoną w głębokim śnie. Łagodny, fajtłapowaty nauczyciel natomiast nie powinien liczyć na wyrozumiałość uczennic. König, znany z ogromnej naiwności, co roku staje się obiektem niewybrednych żartów.

Dziewczęta rozmawiają o miłości, wychowawcach i lekcjach, ale nie o wojnie. Któregoś dnia Gina znajduje przy pomniku Cierpiącej Hungarii nalepkę nawołującą do zaprzestania bezsensownego przelewu krwi. Ścianę w poczekalni dworcowej pokrywają plakaty wykonane przez ruch oporu, a na zdjęciu dostrzeżonym w mieszkaniu absolwentki widać młodzieńca poległego nad Donem. W ten sposób wojna powoli wkracza do panieńskiego świata. Im więcej napomknięć o toczących się walkach, tym częściej bohaterki szukają rozrywki. W kulminacyjnym momencie, gdy na pensji trwa wyjątkowa uroczystość, wszechwiedząca narratorka przerywa opis zabawy, by powiadomić czytelnika, kto z jej uczestników wkrótce zginie.

Gina dorasta i przekonuje się, ile problemów mają dorośli (bo jest to przede wszystkim powieść o wkraczaniu w dorosłość). Kiedy o pierwszej w nocy wyją syreny, a dziewczęta, ustawiwszy się w szeregu, idą do schronu, wszyscy wiedzą, że biorą udział w ćwiczeniach. Ale w świecie, jaki czeka na nie poza murami pensji, spadają prawdziwe bomby. Dobre zachowanie nie za każdym razem przynosi pożądane rezultaty, tak jak winowajcy nie zawsze zostają ukarani. Trzeba zatem - poucza nas autorka - odróżnić nieszczęście od głupstwa. 

Magda Szabó, Tajemnica Abigél, s. 351, Wydawnictwo Bona, Kraków 2012