miasto-kleszcz

Poinformowany o znalezieniu ciała przez grupę nastolatków, inspektor Borlú, mieszkaniec Besźel, przybywa na miejsce zbrodni. Kim była ofiara? Mimo rozwieszonych w pośpiechu zdjęć nikt jej nie rozpoznaje. Któregoś dnia nieznany mężczyzna dzwoni z Ul Qomy, aby przekazać informacje na temat zmarłej. Kobieta o ekscentrycznych poglądach. Ciekawska. Zadawała niewłaściwe pytania, co skutkowało awanturami na konferencjach. Angażowała się w politykę. Ale Borlú, nie chcąc stać się winnym przekroczenia, nie może wykorzystać tych wiadomości.

Besźel i Ul Qoma to dwa miasta zajmujące mniej więcej ten sam obszar. Znalazłszy się w jednym z nich, nie wolno dostrzegać mieszkańców tego drugiego. Nietrudne zadanie, jeśli spaceruje się ulicami w całości należącymi do Besźel albo do Ul Qomy; w miejscach przeplotowych jednak należy zachować szczególną ostrożność, pragnąc przeoczyć każdego obcego przechodnia. Ten, kto nie przestrzega wymienionej zasady, dopuszcza się przestępstwa zwanego przekroczeniem.

Mieszkańcy obu miast mogą się spotkać w Hali Łącznikowej, międzymieściu. Politycy, przedstawiciele prawa i naukowcy przyjeżdżają tutaj, aby rozstrzygać spory dotyczące korzystania ze wspólnych zasobów: sieci energetycznych, kanalizacji. Plan tego olbrzymiego gmachu przypomina labirynt - poszczególne pokoje znajdują się w Besźel, w Ul Qomie, w obu miastach jednocześnie albo w żadnym z nich. Przestrzeń w prozie Schulza ulegała podobnym deformacjom, prawda? Autor nie ukrywa źródła inspiracji: fragment Sklepów Cynamonowych mówiący o ulicach sobowtórach stanowi motto powieści.

Ostrzegam wszystkich pragnących spędzić wakacje w Besźel albo w Ul Qomie: turystę czeka tam egzamin poprzedzony kilkutygodniowym szkoleniem. Podróżnym nie wolno w żaden sposób okazywać, że widzą sąsiednie miasto. Nic się nie stanie, jeśli kątem oka dostrzegą zagraniczny budynek, ale już okrzyk zachwytu grozi interwencją Przekroczeniówki i deportacją.

Wczesne lata besźanskich i ulqomańskich dzieci wypełnia intensywna nauka odczytywania sygnałów. Uczą się rozpoznawać stroje, dozwolone kolory i sposoby chodzenia. Wszyscy muszą przestrzegać prawa. Nieważne, czy jesteś sprawcą międzymiejskiego wypadku samochodowego, czy próbujesz nakarmić bezdomną cudzoziemkę, popełniasz przestępstwo. Nie wiadomo, co się dzieje z osobami złapanymi przez Przekroczeniówkę. Jednego można być pewnym: to nie jest zwyczajna instytucja. Jej członkowie dysponują przerażającymi (i nieograniczonymi?) mocami, dzięki którym osiągają wyniki godne podziwu. Jeśli mówią, że ktoś przekroczył, to znaczy, że przekroczył.

Zbierając informacje o zmarłej, Borlú trafia do kwatery głównej unifikacjonistów, przedstawicieli radykalnej organizacji dążącej do zjednoczenia (przy użyciu przemocy, jak twierdzą niektórzy) Besźel i Ul Qomy. Kobieta wypytywała ich o przesądy i miejskie legendy. Miała prawdziwą obsesję na punkcie Orciny, legendarnego trzeciego miasta ukrytego w strefach spornych. Niedostrzegalni obywatele Orciny chodzą po ulicach i nadzorują wszystkich. Unifikacjoniści, obawiając się, że nieznajoma ściągnie im na głowę Przekroczeniówkę, zerwali z nią kontakt.

Czy powstawanie podobnych ugrupowań świadczy o nastrojach rewolucyjnych? Detektyw Dhatt - jak i wielu innych - nie wyobraża sobie unifikacji. To byłaby katastrofa! Pewnie, trzeba utrzymywać dobre stosunki z sąsiadem, współpracować, gdy zajdzie taka potrzeba, ale połączyć miasta? Bez przesady. Żaden szanujący się ulqomanin nie chciałby zostać kimś innym. 

Co teraz: przesłuchiwać kolejne osoby czy powierzyć dochodzenie Przekroczeniówce? Oczywiście, jeśli uda się przekonać do tego Komisję Nadzoru. Mało to policjantów chciałoby się pozbyć kłopotliwych spraw? Członkowie Komisji podejmują decyzję na podstawie zebranych dowodów - kiedy istnieje podejrzenie przekroczenia, przekazują dokumenty zgromadzone w trakcie badania przestępstwa.

Strzelaniny, tajemnicze zniknięcia, pościg - czytelnik nie ma prawa narzekać na nudę! Wyjątkowe miejsce akcji czyni te wydarzenia niezapomnianymi. Przykładowo, besźański policjant ścigający ulqomańskiego zbrodniarza nie może na niego spojrzeć, aby nie popełnić przekroczenia. Biegną zatem obaj, każdy w swoim mieście. Absurdalnych sytuacji jest wiele. Przestępca uniknie pojmania, zachowując równowagę między Besźel i Ul Qomą (czyli nie będąc ani w jednym, ani w drugim) - policjanci bowiem nie opuszczą ojczyzny, by go aresztować.

Miasto i Miasto zawiera elementy czarnego kryminału. Cała historia została napisana w pierwszej osobie z inspektorem jako narratorem. Borlú - niczym Marlowe - działa w chaotycznym, zdeprawowanym świecie pełnym narkomanów, nieuczciwych polityków i bezdomnych śpiących w zaułkach. Bohater nie zawsze zachowuje się tak, jak mogliby się spodziewać jego współpracownicy. Ponura rzeczywistość sprawia, że często zagląda do kieliszka. Determinacja mężczyzny połączona z inteligencją i odrobiną szczęścia jednak przynosi zdumiewające rezultaty. 

Dochodzenie w sprawie morderstwa wkrótce przeradza się w coś większego. Miéville przedstawia dwa (trzy?) miasta i granice między nimi, odkrywając przed czytelnikiem rozmaite mechanizmy społeczne. Zbieranie dowodów przybiera również formę postępowania wewnętrznego. Możesz to uznać za swój proces, mówi jeden z bohaterów do inspektora (nie sposób nie pomyśleć tutaj o słynnym utworze Kafki). Nic dziwnego, że Borlú zaczyna się zastanawiać, czy to nie on popełnił przekroczenie, które próbuje zbadać. Może jest tylko policjantem prowadzącym śledztwo w sprawie własnej zbrodni?

Za kolejną wskazówkę interpretacyjną należy uznać wspomnianą przez głównego bohatera konferencję poświęconą pracy policji w podzielonych miastach (takich jak Berlin). Zajścia, których świadkiem (lub uczestnikiem) zostaje bohater, czasem przywołują na myśl wydarzenia historyczne: podział Berlina na Wschodni i Zachodni, blokadę zachodnich sektorów miasta.

Źródłem zła jest społeczna deprawacja. Bohaterowie nieustannie wspominają o zubożałych dzielnicach, nigdy nie pochylając się nad tym problemem. Borlú korzysta z pomocy bezdomnej dziewczynki, jakby to było coś oczywistego Spotkanie z nią nie pobudza do refleksji. Mieszkańcy przeoczają zarówno obywateli sąsiedniego miasta, jak i wszechobecną nędzę.

China Miéville, Miasto i miasto, s. 392, Zysk i S-ka, Poznań 2010