szlachcic wśród psów

O czym myśli pies, kiedy wpatruje się w lustro? Czy jest, jak przypuszcza panna Elizabeth, filozofem zastanawiającym się nad różnicą między pozorem a rzeczywistością? A może - tak jak arystokratyczny Flush - rozważa swoje zalety? 

Książka Woolf stanowi (co najmniej) podwójną biografię, przedstawia bowiem losy psa i jego właścicielki. Flush poznaje świat głównie za pomocą zmysłu węchu. Rozróżnia zapachy ciał męskich i kobiecych, krynolin i mantyl, wina i cygar. Nieustannie węszy albo skrobie zawzięcie łapami, nasłuchując kroków na schodach. Jesień i zima, spędzane w sypialni kalekiej poetki, są dla niego niekończącym się bezruchem. Upływ czasu mierzy kolejnymi plamami na pokryciach krzeseł, sadzą gromadzącą się w szczelinach, rozwojem bluszczu. 

Opis życia Elizabeth Barrett Browning jest niepełny. Autorka podaje daty podróży, ślubu czy innych większych zmian (przeprowadzka Flusha na Wimpole Street miała miejsce latem 1842 roku), psia perspektywa jednak zmienia te epizody w impresjonistyczne sceny z życia. Czytelnik dowiaduje się, że w pewnym momencie spotkania Elizabeth z Robertem się nasiliły, ale nie poznaje treści ich rozmów, treści, której Flush, będąc psem, nie zrozumiał.

Psie przygody i rozmyślania niejednokrotnie nabierają charakteru krytyki społecznej. Prawa Klubu Spaniela mówią, że szczeniaka o zaokrąglonej czaszce i pełnych, ale nie wytrzeszczonych oczach można nazwać rasowym. Człowiekowi natomiast wystarczy udowodnić swoje roszczenia do szesnastu pól na tarczy herbowej, aby mówiono o nim: dobrze urodzony. Ponadto, porwanie Flusha służy jako pretekst do przedstawienia tych zaułków Londynu, w których szerzy się nędza, występek i niedola. Skradzione psy przebywają w ciemnych, wilgotnych pomieszczeniach, gdzie muchy brzęczą nad gnijącymi ochłapami starego mięsa.

W Three Mile Cross, poprzednim miejscu zamieszkania, Flush zadawał się nawet z kundlami szynkarza. Przeprowadziwszy się do Londynu, dostrzega jednak ścisły podział na klasy: istnieją psy szukające pożywienia w rynsztokach i psy jadające z purpurowych misek. Dzielące je różnice stają się przyczyną wielu konfliktów. Kolejne zaskoczenie tego rodzaju czeka na Flusha w Pizie. We Włoszech, jak się okazuje, wszystkie psy są kundlami. Nasz bohater, przyzwyczajony do arystokratycznego traktowania, z początku czuje się tam jak książę na wygnaniu.

Naukowy styl niektórych biografii zostaje wyśmiany. Woolf przywołuje teorie różnych badaczy spierających się o etymologię słowa spaniel (span oznacza w języku Kartagińczyków królika). Poddaje też w wątpliwość podstawowe fakty: datę urodzenia Flusha (prawdopodobnie 1842) i jego pochodzenie (czy wywodzi się od Traya, rudego cocker-spaniela?).

W Elizabeth można dostrzec każdą kobietę-poetkę, kobietę-intelektualistkę żyjącą w epoce wiktoriańskiej. Pan Barrett nieustannie oczekuje od córki posłuszeństwa; to z jego powodu przygotowania do ślubu Browningów odbywają się w tajemnicy. Dreszcze lęku wstrząsają ciałem Flusha, kiedy ten najczarniejszy ze wszystkich starców wchodzi do pokoju. Dolegliwości Elizabeth zdają się ustępować dopiero w słonecznej Italii, gdzie bohaterka w pełni korzysta ze świeżo odzyskanej swobody. Flush również cieszy się wówczas niezależnością, wybiega na samotne, kilkugodzinne spacery. W tym kraju pozbawionym złodziei psów i ojców strach jest nieobecny. Może więc choroba poetki stanowiła efekt zamknięcia w klatce wzniesionej przez ojca-tyrana oraz patriarchalne społeczeństwo?

Autorka nieraz porusza kwestię kobiecą. Flush, będąc jeszcze prawie szczeniakiem, zostaje ojcem. Takie prowadzenie nawet u mężczyzny wymagałoby pewnego usprawiedliwienia, komentuje Woolf, imię kobiety natomiast na zawsze pozostałoby splamione hańbą.

Miłośników zwierząt wzruszy niezwykła więź między psem a jego właścicielką. Ich relacje przedstawiono w sposób dynamiczny: raz się do siebie zbliżają, innym razem - oddalają. Elizabeth nie zawsze rozumie, dlaczego Flush niespodziewanie wstaje i zaczyna nasłuchiwać. On zaś nie ma pojęcia, czemu jego towarzyszce napływają łzy do oczu w trakcie lektury (zbliżywszy się do książki, nie wywęszył przecież niczego niepokojącego). Porozumienie jednak okazuje się możliwe. Przyjaciele współtworzą poezję: ona pisząc, on węsząc i nasłuchując. 

Elizabeth wyróżnia się ogromną wrażliwością poetycką i zmysłem estetycznym. W marzeniach kaleki sypialnia na Wimpole Street przemienia się w Arkadię, Flush w Pana, a ona sama - w grecką nimfę. Nie sposób jej nie polubić! Kiedy skradziono Flusha, Elizabeth - mimo listów Roberta nawołujących, aby nie poddała się tyranii i odmówiła zapłacenia okupu - podejmuje samodzielną decyzję. Może i jestem słabą kobietą, co nie zna się na prawie, myśli, ale muszę ocalić Flusha. To mój przyjaciel i mam wobec niego obowiązki.

Na końcu utworu zamieszczono źródła (należy do nich przede wszystkim twórczość poetycka i epistolarna Browningów) oraz przypisy (a w nich m.in. losy pokojówki Wilson).

Virginia Woolf, Flush. Biografia, s. 123,  Znak, Kraków 2009