Pędzlem i piórem

Dwie siostry portretują najbliższych – jedna pędzlem, druga piórem. Zżerane zazdrością, nieustannie się porównują. Wszczynają kłótnie, ale jednoczą się przeciw wścibskim krytykom. Rywalizują, ale potrafią docenić ciężką pracę. Vanessa ilustruje teksty Virginii (oczywiście, niewłaściwe rozmieszczenie drzeworytów wywoła następną sprzeczkę), a Virginia pozuje Vanessie. Wymyślają siebie nawzajem.

Teraz, kiedy Virginia nie żyje, Vanessa bierze pióro zamiast pędzla (podział, według którego malarstwo stanowiło domenę starszej siostry, pisarstwo zaś młodszej, już nie obowiązuje) i pisze (d)o niej. Przywołuje dziecięce rozterki, ponownie rozważa słuszność podjętych niegdyś decyzji. Słowami zaszywa tęsknotę. Pamięć bywa zawodna, opowiadane historie zatem nie zawierają odpowiedzi na wszystkie pytania. Może Virginia ujęłaby to lepiej?

Vanessa, obdarzona nieprzeciętną wrażliwością, starannie odmalowuje każdą scenę. Dostrzega smugi światła wpadające do kościoła i podpuchnięte oczy Stelli. Ukazując tragedie rodzinne, rezygnuje z farb. Pogrążeni w żałobie domownicy stają się figurami pozbawionymi kolorów.

Gdyby sfotografować całą rodzinę, majestatyczna postać Ojca górowałaby nad pozostałymi. Obok Matka, elegancka i poważna. Kocha córki bardziej, niż im się wydaje. Po prawej bracia, George oraz Gerald Duckworth. U stóp dorosłych uklękłyby dzieci: Stella i Laura (siostry przyrodnie), Thoby (wkrótce padnie ofiarą tyfusu), Adrian (po wojnie zajmie się psychoanalizą). Centralne miejsce (zdaniem Vanessy) zajęłaby Virginia albo (zdaniem Virginii) Vanessa.

Matka uosabia wiktoriański wzorzec kobiecości. Nasze potrzeby ustępują potrzebom innych, poucza córki. Gospodyni nie wolno odejść od stołu, dopóki goście nie poczują się swobodnie. Ugrzecznione milczenie podczas podwieczorku (strategia Vanessy) jest nieakceptowalne, dyskusje intelektualne (strategia Virginii) również. Mówi się tyle, ile trzeba, aby obłaskawić gderliwą ciotkę i zapewnić wstydliwym krewnym udział w rozmowie. Tak wyglądają reguły gry.

Siostry jednak nie zamierzają wypełniać niczyich poleceń. Niezależne, acz momentami zdumione własną odwagą, zachłystują się wolnością. Wyszedłszy poza ramy obrazu, Vanessa ozdabia ściany i meble. Samodzielnie wybiera znajomych, męża (będzie nim Clive Bell), kochanków (relacje łączące Vanessę, Duncana i Davida wzbudzą niemało kontrowersji). Virginia natomiast uprawia szermierkę słowną. Krytykuje kobiety szekspirowskie, nazywając je wycinankami z męskich wyobrażeń.

Ilekroć Vanessa próbuje się uspokoić, rozstawia sztalugi. Sztuka nie tylko umożliwia przetrwanie, ale i zbliża artystów (miłość rozkwita, gdy zakochani razem przedyskutowują pomysły). Życie nieudolnie naśladuje literaturę. Redaktor powstrzymałby surową pisarkę zabijającą postać za postacią, tymczasem los nie podlega opracowaniu. Stella i Thoby umierają, zanim zdążą nacieszyć się młodością.

Motyw zwierciadła pełni tutaj dużą rolę. Brak zewnętrznego punktu odniesienia sprawia, że bohaterki współzawodniczą. Starsza odbija pragnienia młodszej, młodsza – niepokoje starszej. Dzielą myśli, jakby były jedną osobą malowaną różnymi farbami. Lustro zniekształca rzeczywistość. Minimalizuje (pozwala dziewczynce obserwować umierającą Matkę) lub wyolbrzymia wybrane cechy (Vanessa nabiera przekonania o idealnym życiu Virginii).

Poszukiwaczy prawdy uprzedzam: posiłkując się rzeczywistymi listami i dziennikami, Sellers stwarza powieść zamiast kolejnej biografii. Nie wiadomo, czy wierzyć wspomnieniom Vanessy. Liczne mity, nieuniknione w przypadku ludzi znanych, spowijają sylwetki obu kobiet.

Portret, który powstaje: Virginia wyśmiewa znajomych (biada temu, kto podpadnie najmłodszej córce Stephenów!). Elokwentna, zuchwała, utalentowana. Ulubienica bogów. Choroba uwalnia ją od obowiązków, pomysłowość – od odpowiedzialności. Pisząc, kradnie zasłyszane konwersacje. Nie napotyka żadnych trudności, szybko więc zdobywa sławę. Wiecznie szczęśliwa, wiecznie podziwiana (nawet przez gości oglądających wystawę Vanessy).

Portret, który – poprawia się Vanessa – powinien powstać: Virginia, choć sama często żartuje, bywa cennym sprzymierzeńcem (niestraszne jej reprymendy krewnych). Szydzi i kocha, kocha i gardzi zarazem. Darzy szacunkiem obiekt wczorajszych kpin. Doskonała artystka, co nie uznaje kompromisów.

Vanessa przedstawia siostrę bez twarzy (zob. Virginia Woolf, Virginia Woolf in a Deckchair).

Susan Sellers, Vanessa i Virginia, s.222, Świat Książki, Warszawa 2014