zanurzmy się w babskość

Dwie baby siedzą na schodach i opowiadają sobie swoje życie. Gadają o dzieciach i wnukach (najmłodszy ma już sześć lat), o mężu (wczoraj znów wrócił o północy) albo o bezdomnym psie, co to się włóczy ostatnio po okolicy (oby nie był na coś chory) - słowem, zanurzają się w swoją babskość.

Bohaterkami wierszy Świrszczyńskiej są kobiety mówiące biegle językiem cierpienia: chłopki, stare żebraczki, wariatki przesiadujące na dworcach kolejowych, ciężarne, położne (autorka pracowała ochotniczo w warszawskich szpitalach), staruszki, które właśnie uciekły z domu starców. Wystarczy zaledwie kilka zdań, by nakreślić przejmujący portret. O dziewczynie mającej nieślubne dziecko poetka mówi, że gwiżdżą na nią zza płotów, jak się gwiżdże na psa, praczki natomiast piorą brudy swoich chłopów, brudy swoich synów i córek.

Nieczęsto spotyka się tak interesująco przedstawioną starość. Podeszły wiek wiąże się z cierpieniem i wykluczeniem społecznym. Młodzi chłopcy pogardliwie patrzą na starą kobietę, rozdeptują ją jak robaka spojrzeniami. Kto jeszcze kocha taką staruchę? Nie dla niej pieszczotliwe zdrobnienia: kotku, mój skarbie, nie, teraz pozostają jedynie obelżywe słowa: stare pudło, wiedźma. Sześćdziesięciolatki jednak odnajdują szczęście, są piękne (Świrszczyńska porównuje ich urodę do Atlantydy - zostanie dopiero odkryta) i przeżywają największą miłość swojego życia. Pełne radości, chodzą z ukochanym na długie spacery.

Autorka opisuje różnorodne doświadczenia kobiece. Wielokrotnie porusza tematykę porodu, nie stroniąc przy tym od brutalnych opisów. Kobiety na porodówce wyją jak zwierzęta, pacjentka na stole ginekologicznym z kolei przypomina padlinę, spoliczkowanego trupa. Będzie twoje i moje, mówi o swoim dziecku przyszła matka, chociaż tylko ja będę musiała je urodzić. Narodzinom zawsze towarzyszy myśl o śmierci. Człowiek bowiem przychodzi na świat naznaczony piętnem czasu i roli społecznej.

Babka cierpiała całe życie. Matka również. Czytelnik poznaje chłopki bez słowa skargi dźwigające na plecach dom, ogród, pole, krowy, dzieci. Czy ich córki urodziły się na takie samo poniżenie? Dziewczęta nie chcą cierpieć. Nie dla nich ciężka praca, dość się tego naoglądały w dzieciństwie. Ale przezwyciężenie nieubłaganego losu nie przychodzi z łatwością - dorosłe już bohaterki pewnego dnia dowiadują się, że ukradziono im życie. Czy zatem nie ma nadziei? Jedną z form buntu (udaną albo groteskową) staje się ucieczka z domu starców.

Nie znajdziemy w tym tomiku romantycznych uniesień. Owszem, kobiety czasem zakładają korale męskiego zachwytu, we włosy natomiast wplatają tkliwość. Jedna z nich przyzywa ukochanego we śnie: umarły, przyjdź do umarłej. Częściej jednak miłość okazuje się zachłanna i drapieżna. Mężczyźni przypominają zwierzęta, a partnerki wcale nie chcą ich oswoić - razem dokochują się do kości.

Bohaterki Świrszczyńskiej zdradzają i odchodzą, kochają: czasem mężczyznę, czasem zaś szczęście, które im daje, zabijają swoją miłość albo umierają wraz z mężem, nagie i skulone. Wspólne cierpienie zbliża pary do siebie. Uczucia niekiedy konają latami, po czym niespodziewanie zostają wskrzeszone przez rozłąkę. Wiele utworów zawiera opis rozstania. Muszę cię pożegnać, mój miły, oznajmia kochanka. Nie będzie łatwo, bo ich ciała się zrosły. Jak więc rozciąć tę kłódkę ramion?

Matka ma prawo mieć gruby brzuch, jej brzuch urodził pięcioro dzieci, deklaruje poetka. Nie brak tu nazw anatomicznych - czytamy o szyszynce i nieustającej pracy jelit. Ciało stanowi ubranie, stary łach donaszany po rodzinie (włosy po babci, nos ojca). Świrszczyńska akcentuje dwoistość natury ludzkiej. Kto nas związał, mnie i moje ciało?, zastanawia się dziewczyna w pościeli. Dlaczego - i czy na pewno; w jednym z utworów pojawia się koncepcja nieśmiertelności z każdym kolejnym wnukiem - muszę umrzeć razem z nim? Nieustannie powraca motyw ucieczki od swojego ciała, potrzeba zrobienia siebie na nowo.

W wierszach przeważa negatywny obraz mężczyzn. Wracają o północy, ich powrót zapowiada słyszalna z daleka pijacka piosenka. Potem zasypiają, niczego (i nikogo) nie zauważając. Ze śmiechem spoglądają na brzuch rozdęty czwartą ciążą. Często stosują przemoc: kiedy biją żonę, nie zasłoni jej ani stół, ani łóżeczko dziecka. Odwracają wzrok. 

Może się wydawać, że jest to poezja przesycona bólem i pesymizmem. Jednakże, kobiety, które tyle już w życiu przeszły, znajdują w sobie siłę. Jestem wytrzymała, mówi jedna z nich, mogę nosić ciężary, jakie noszą wytrzymali. Bohaterki kąpią się w wannie męskiego zachwytu (chociaż adoracja czasem przemienia się w obrożę). Świadomość, że są źródłem radości, przywołuje im uśmiech na twarz. Mają swój własny rodzaj szczęścia.

Uważny czytelnik odnajdzie nawiązania do baśni i powszechnie znanych dzieł literackich. Dostrzeże złą macochę, która nie pamięta, że kiedyś była zła - teraz, stara i zmęczona, drży z zimna w swojej ruderze. Czy to zemsta za wcześniejsze błędy? Sprawiedliwości stało się zadość? Szekspir. Poskromienie złośnicy natomiast przedstawia współczesną widownię w teatrze. Mężczyźni patrzą, jak renesansowy aktor uderza dziewczynę, bo zbuntowała się przeciw losowi dziewczyny. Na koniec biją brawo. 

Anna Świrszczyńska, Jestem baba, s. 140, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975